Phần 5: Cây Bí

CÁC LOẠI RAU TRỒNG TRONG VƯỜN RAU TẠI NHÀ CHO NGƯỜI MỚI BẮT ĐẦU

Trong bài trước chúng ta đã được biết về cách cơ cấu một vườn rau mini tại nhà rồi. Hôm nay tôi sẽ hướng dẫn các bạn người mới chi tiết cách trồng các loại rau trên khu vườn đó nhé.

PHẦN 5: CÂY HỌ BÍ

Cây bí là một họ cây rất phổ biến trong đời sống hàng ngày. Giống như đậu đỗ họ này khá đa dạng với các kiểu thân leo bằng tay cuốn điển hình, mặc dù nếu không leo giàn chúng hoàn toàn có thể bò dưới mặt đất nhưng nếu cho leo giàn thì tất cả cây họ bầu bí đều sẽ leo giàn nhưng điều ngược lại không hẳng đúng, một số cây họ này bắt buộc phải leo trên giàn mới có thể cho năng suất, nếu bò dưới đất quả sẽ nhỏ và nhanh thối không giữ được đúng phẩm chất. Họ này bao gồm một số loại có giá trị kinh tế rất cao và có lợi thế là dễ dàng bảo quản lâu dài nên rất thích hợp trồng và thu hoạch quả để tích trữ thêm quả cho mùa đông lạnh giá. Không phải chờ lâu thêm nữa chúng ta sẽ bắt đầu đi vào bài viết hôm nay, về cây họ bí.

Đôi nét về cây họ bí

Lưu ý rằng quan trọng rằng bí thường được chia thành hai loại: bí mùa hè (thu hoạch vào mùa hè) và bí mùa đông (thu hoạch vào mùa thu) do đó các bạn cần lựa chọn giống trước khi trồng cho phù hợp. Vỏ của bí mùa hè có thể ăn được, và thu hoạch quả khi còn non, mềm chứ không giống như vỏ của bí mùa đông rất cứng, thu hoạch khi quả bí đã chín già và thông thườn loại này có một số giống thường được gọi là bí đỏ hay bí đậu hay củ lạc,…. Hầu hết bí mùa hè hiện nay có dạng thân bụi, chiếm ít không gian hơn, trong khi bí mùa đông là loại cây dây leo nếu để bò dưới đất thì cần nhiều không gian hơn.

Hướng dẫn này tập trung trước vào bí mùa hè. Các giống bí mùa hè bao gồm bí xanh, bí vàng (bí thẳng) và bí crookneck (loại này là bí vàng nhưng quả cong và không xuất hiện ở Việt Nam). Lưu ý: Tất cả các loại bí mùa hè đều yêu cầu chăm sóc rất giống nhau, vì vậy, mặc dù chúng tôi chủ yếu đề cập đến bí xanh hướng dẫn này, nhưng hướng dẫn đó có thể áp dụng cho bất kỳ loại bí mùa hè nào bạn đang trồng! Thực ra chắc nhiều bạn đọc bài này đang thắc mắc rằng bí xanh mà tôi đang nói đến có phải là quả bí xanh hoặc quả bí đỏ còn non phải không? Vậy nên tôi sẽ thống nhất luôn thuật ngữ hay tên gọi bí xanh mà tôi đang nhắc đến là quả bí ngòi nhé. Mời các bạn xem ảnh để nhận diện.

Hình 1: Quả bí xanh (bí ngòi)

Tham khảo: Giống bí ngòi

Bí xanh thường có năng suất rất cao. Thông thường người trồng bí đỏ ở Việt Nam chỉ để một cây ra một quả nhưng đối với bí xanh chúng ta có thể để cây ra nhiều quả do trong mùa hè thường có nhiều nắng hơn cây sẽ tạo được nhiều năng suất hơn. Do đó chỉ cần trồng vài cây trong vườn là đã có thể đủ bí ăn cho cả mùa.

Chuẩn bị trồng cây

• Chọn nơi có ánh nắng đầy đủ, tránh gió để cây thụ phấn tốt, đất ẩm (không úng nước) và thoát nước tốt. Bí cũng sinh sản tốt hơn nếu được chăm sóc phân bón đầy đủ. 
• Đất trồng bí cần được lên luống cao hơn các vùng xung quanh để tránh bị ngập nước trong mùa mưa. Tại vị trí gieo hạt bí có thể đắp ụ cao là tốt nhất.
• Trộn phân hữu cơ đã xử lý vào đất trước khi trồng và bổ xung thêm trong suốt quá trình trồng, thời điểm thêm phân định kỳ 3 tuần 1 lần. 

Thời điểm trồng bí xanh

• Khi thời tiết đã ấm lên chúng ta tiến hành gieo hạt bí. Hạt bí được ngâm qua nước khoảng 6 tiếng và cho vào khăn hoặc vải ủ cho nứt mầm giống như các loại cây trồng khác. Hạt bí sẽ được gieo trực tiếp xuống đất, lưu ý khi gieo thời tiết ấm và đã hết mùa đông, khoảng giữa mùa xuân là thích hợp.
• Ngoài ra bí cũng có thể gieo trước vào các khay gieo hạt trong nhà nhưng khi cấy phải hết sức nhẹ nhàng không làm đứt bộ rễ của cây vì sẽ làm chột cây, cây kém phát triển rõ rệt.
• Sau khi gieo hạt hoặc cấy có thể phủ một lớp rơm rạ lên mặt đất để giữ ẩm và làm ấm đất..
• Không nên trồng bí quá sớm so với thời vụ vì nếu thời tiết lạnh cây bí sẽ không phát triển vì thế cứ trồng khi nhiệt độ đã trên 18 độ, khi đó cây sẽ không bị chột và sinh trưởng của cây có thể còn vượt trội so với cây trồng sớm.

Cách trồng bí xanh

• Gieo hạt trực tiếp vào hố đã chuẩn bị trước trên luống, gieo hạt sâu khoảng 1cm sau đó phủ một lớp mỏng đất lên hoặc vùi luôn vào trong hố ở độ sâu khoảng 2cm. 
• Gieo thành cụm hạt mỗi hạt cách nhau khoảng 5-8cm và khoảng 3 – 4 hạt một cụm. 
• Mỗi cụm hạt cách nhau khoảng 2m – 2.5m.
• Có thể sử dụng biện pháp bảo vệ cây non bằng cách che phủ xung quanh gốc cây bằng lưới hoặc nilon cho tới khi cây cứng cáp hơn để tránh côn trùng gây hại cây con.
• Tưới nước kỹ sau khi trồng.
• Phủ một lớp phân hữu cơ trộn với đất lên trên rồi phủ một lớp rơm rạ để giữ ẩm đất và làm ấm đất.

Phát sinh và phát triển

• Phủ lớp phủ để ngăn cỏ dại, giữ ẩm và bảo vệ rễ nông. Thông thường lớp phủ này là nilon hoặc lưới đen.
• Bí xanh phát triển mạnh trong đất ẩm. Tưới nước đẫm, thường xuyên và tập trung nhiều vào gốc hạn chế tưới lên lá. Tưới nước nhiều hơn khi quả bắt đầu hình thành và trong suốt thời kỳ sinh trưởng của quả. Nếu quả bí nhỏ hoặc khô trông vỏ không láng bóng là do không đủ nước.
• Làm cỏ thường xuyên, bạn cũng đừng quá lo về  cỏ dại vì chỉ sau khi cây bí che kín đất sẽ lấn át cỏ dại. 
• Khi những bông hoa đầu tiên xuất hiện, bón thêm phân hữu cơ vào trong đất.
• Khi ra hoa, cây bí sẽ phân hóa 2 loại hoa bao gồm hoa đực và hoa cái. Hoa cái là hoa có một quả non nơi cuống hoa và hoa đực thì không có bầu quả này. Sự thụ phấn diễn ra dưới sự hỗ trợ của côn trùng thụ phấn như ong. Vì vậy nếu như trong khu vườn không có sự hiện diện của ong thì quá trình tự thụ sẽ diễn ra kém và khi đó bạn nên hỗ trợ cây thụ phấn bằng tay bằng cách ngắt bông hoa đực và đậy vào bông hoa cái để hạt phấn rơi vào noãn của bông hoa cái.
• Ngoài ra nếu lượng hoa đực nhiều có thể cắt hoa đực và nấu canh, phải nói rằng canh hoa bí là một món ăn mà tôi rất thích ăn vì hương vị tuyêt vời mà hoa bí mang lại. Lưu ý rằng hoa đực cần lấy cà cuốc dài dưới đài hoa và tước bỏ vỏ xơ ở ngoài, bắt bỏ toàn bộ phận nhị hoa trong cánh hoa vì phần này sẽ đắng rồi mới mang đi chế biến.
• Nếu không gian chật hẹp có thể làm thêm giàn để cho bí leo. Ngày nay có các loại giàn lưới giúp tối ưu hóa không gian và chi phí khi làm giàn cho cây. Các bạn có thể tham khảo giàn lưới tại đây.

Các giống được khuyến nghị

• Có nhiều giống bí xanh trên thị trường, các bạn nên mua giống ở nơi uy tín vì nếu mua tại nơi không uy tín nhiều khả năng năng suất quả sẽ kém vì có nhiều giống sẽ chỉ tốt lá và thân mà sự phân hóa hoa diễn ra kém cũng như ít hoa, cũng có giống có tỉ lệ đậu quả kém.
• Ngoài ra cần chú ý tới thời gian cho thu hoạch của giống bí được in trực tiếp trên vỏ bao bì của túi hạt cũng như chú ý tới các yêu cầu kỹ thuật khác được in trên bao bì.

Tham khảo: 

Hạt giống bí ngòi SV No 1 – Sen vàng

Ngoài ra nếu muốn ăn ngọn và lá bí chúng ta có thể trồng bí siêu ngọn, phải thừa nhận rằng có nhiều người thích ăn ngọn bí hơn là quả bí.

Hạt Giống Bí Ngọn (Siêu Đọt) 379 - Trang Nông

Ngoài ra có thể trồng giống bí xanh quả dài, loại này thì cho năng suất rất cao nhưng thường giá trị kinh tế khá thấp và thường trồng quy mô công nghiệp.

Hạt giống bí xanh cao sản quả dài

Thu hoạch

• Thu hoạch bí mùa hè khi quả còn mềm và hơi non để có thêm hương vị. Quả bí càng già thì càng không ngon và vỏ càng cứng tuy nhiên sẽ cất trữ được càng lâu.
• Hầu hết các giống có thời gian sinh trưởng trung bình 60 ngày, và ngay sau đó sẽ ra hoa kết quả, do đó thời gian thu hoạch có thể rơi vào khoảng 85 ngày. (kiểm tra trên gói hạt giống).
• Cắt cuống quả bằng dao sắc và để lại khoảng 2cm cuống trên quả.
• Nếu bí ra quả quá nhiều và không kịp thu hoạch thì có thể cắt bớt hoa đực và hoa cái trên cây để nấu ăn. Tin tôi đi món này là ngon nhất nếu tính các món ăn chế biến từ bí đó.

Cách bảo quản bí xanh

Bí tươi mùa hè có thời hạn sử dụng tương đối ngắn. Bí xanh sau khi hái về sẽ được để trong túi nilon kín và cất trong ngăn mát tủ lạnh. Bí sẽ giữ được khoảng 10 ngày.

Fact vui về bí:

• Từ "bí" hay tên tiếng anh là “Zucchini” bắt nguồn từ askutasqush, Narragansett của thổ dân châu Mỹ có nghĩa là "ăn sống hoặc chưa nấu chín."
• Cách trồng đối với bí mùa đông
• Như đã nói từ đầu bí mùa đông sẽ cho thu hoạch vào  mùa thu nên nếu có khí hậu lạnh thì cần đẩy sớm thời gian trồng vì cây bí sẽ không sinh trưởng trong điều kiện lạnh.
• Các loại bí mùa đông chỉ gồm các loại bí đỏ với nhiều tên gọi khác nhau như bí củ lạc, bí đậu,…
• Về cách trồng thì bí mùa đông trồng giống hệt với bí mùa hè và các điều kiện làm đất và chăm sóc cũng như vậy. Chỉ khác là thời vụ gieo trồng của bí mua đông thì muộn nhất nên trồng vào khoảng trước 10/10 dương lịch hàng năm ở miền bắc.
• Có điều đặc biệt là bí mùa đông sẽ sinh trưởng tốt trong mùa hè và có thể trồng trong mùa hè.

Tham khảo một số giống bí mùa đông:

Bí Đỏ Hạt Đậu F1 SV 125 - Sen Vàng

Bí Đỏ Lai F1 SUPER DREAM 59

• Thông thường nếu cây trồng vào mùa thu thì chỉ để 1 – 2 quả một cây còn nếu trồng vào mùa hè thì có thể để nhiều quả hơn.
• Thu hoạch quả khi bí đã chín già, vỏ cứng và đổi màu.
• Bảo quản bí bằng cách để trong nhà kho khô ráo. Bảo quản như vậy có thể để được 1 – 2 tháng.

Quản lý sâu bệnh hại

• Côn trùng hại
• Bọ rầy dưa có kích thước khá to, bằng đầu đũa ăn, màu cam, bay chậm, có thể bắt bằng tay vào sáng sớm khi chúng ăn phá cây con. Ấu trùng màu trắng ngà, ăn phần rễ hoặc thân gần mặt đất. Bọ rầy thường xuất hiện vào giai đoạn cây con của cây họ bầu bí, búp non thường bị cắn mất hoặc các lá non bị cắn thành nhiều lỗ to dị dạng.
• Bọ rùa 28 chấm có ấu trùng và con trưởng thành ăn biểu bì lá, để lại màng mỏng. Nếu mật số bọ rùa cao, lá có thể bị ăn trơ trụi chỉ còn gân chính, làm cây sinh trưởng kém. Ngoài ra bọ còn ăn trái non, con trưởng thành hoạt động mạnh vào lúc sáng sớm và chiều mát. Bọ gây hại từ lúc cây con đến trưởng thành, nhiều nhất là khi cây ra hoa, có trái non.
• Ngoài ra sâu vẽ bùa cũng là loại phổ biến thường gặp gây hại trên lá bí, mật độ cao sẽ khiến cho lá bí mất khả năng quang hợp.
• Ánh kim cũng là một loại thường xuất hiện và ăn lá cây giống như bọ rùa 28 chấm.
• Ngoài ra cũng cần để ý phần non của cây đặc biệt là đọt non vì có thể xuất hiện bọ trĩ chích hút, loại này làm teo ngọn cây, xoăn lá và biến dạng cây cũng như truyền một số loại tác nhân gây bệnh.

Về phòng trừ thì chúng ta không thể phòng trừ bằng phương pháp hóa học được vì sẽ vi phạm tiêu chuẩn vườn rau an toàn. Vì vậy cần làm những việc sau:

• Tăng cườn kiểm tra các cây bí, nếu thấy sự xuất hiện của tác nhân gây hại có thể soi đèn vào buổi tối và bắt bằng tay.
• Loại bỏ lá già, tỉa các ánh không cần thiết để giữ cây thông thoáng hơn.
• Nếu mật độ lớn tiến hành xịt chế phẩm trừ sâu không độc hại NemNim
• Tốt nhất là áp dụng biện pháp phòng bằng cách xịt chế phẩm secsaigon định kỳ 15 ngày 1 lần cho cây.
• Bệnh hại

Bí có một số bệnh hại phổ biến như là một số bệnh sau:

• Bệnh sương mai do nấm Pseudoperonospora cubensis (Berkley et Curtis) Rostovzew. Bệnh hại các bộ phận lá, thân cành, thậm trí cả quả nhưng hại lá là chủ yếu. Trên lá vết bệnh lúc đầu chỉ là những chấm nhỏ không màu hoặc màu xanh nhạt sau đó chuyển sang màu xanh vàng đến nâu nhạt, hình tròn, đa giác hoặc hình bất định. Vết bệnh thường nằm rải rác trên lá hoặc nằm dọc các gân lá, vết bệnh có góc cạnh không định hình. Mặt dưới lá chỗ vết bệnh thường hình thành một lớp nấm mốc màu trắng xám đó là các cành và bào tử phân sinh của nấm gây bệnh. Bệnh nặng, nhiều vết hợp lại thành vết lớn, gây rách nứt các mô tế bào bị bệnh, thậm chí làm lá biến dạng, cây phát triển yếu và chết. Phòng trừ bằng cách thường xuyên loại bỏ lá già đã vàng, loại bỏ tàn dư,không tưới nước lên lá cây.
• Bệnh phấn trắng do nấm Erysiphe cichoarcearum gây ra. Bệnh xuất hiện phá hại ngay từ thời kỳ cây con. Ban đầu trên lá xuất hiện những chòm nhỏ mất màu xanh hóa vàng, dần dần được bao phủ bởi một lớp nấm trắng dày đặc như bột phấn, bao trùm cả phiến lá (không bị giới hạn bởi gân lá). Lá bệnh chuyển dần từ màu xanh sang vàng lá khô cháy và dễ rụng. Bệnh nặng lớp phấn trắng xuất hiện trên cả thân, cành, hoa làm hoa khô và chết. Cây bị bệnh sinh trưởng yếu, phẩm chất kém, năng suất thấp. Phòng trừ bệnh bằng cách loại bỏ lá già, lá nhiễm bệnh, tiêu hủy tàn dư. Giữ cây thông thoáng và không tưới nước lên lá cây.
• Nếu cây bị 1 trong 2 bệnh trên có thể sử dụng chế phẩm đối kháng trừ bệnh tưới vào gốc và phun lên lá.
• Thực ra nếu trồng một  vài gốc bí tại nhà để ăn thì tỉ lên xuất hiện bệnh tương đối thấp, bệnh trên bầu bí thường chỉ xuất hiện nhiều khi trồng công nghiệp quy mô lớn.